شهروز نظري : ايران سرزمين عجيبي است، و از همه عجيب تر استفاده كلامي ما از واژگان. امروز واژگان بسياري در فرهنگ عامه وجود دارند كه معنايي به جز مفهوم آن در سرزمين خلق شده دارند. اما وقتي اين دگرديسي را در واژگان تخصصي مي بينيم بيشتر دچار سردرگمي و شگفتي مي گرديم. از اين دست، واژه فانتزي (Fantasy) است. پنداري كه امروز از فانتزي در ذهن عمومي و حتي در بين متخصصين مي بينيم چيزي است ما به ازاي مفهوم شادي آور ـ سرگرمي ـ كودكانه ـ و به هر معني ديگري جز آنچه به واقع فانتزي است. فانتزي هر انديشه غيرواقع گرايانه و متضاد واقع گرايي است، انديشه اي متأثر از تخيل و ناخودآگاه كه به صورت مدون در ساختارهاي بصري و ادبي نشوو نمو پيدا مي كند. حال چگونه با ذهنيت امروزي از فانتزي در ايران انيميشن سياه، متون پندآموز پارسي، بدايع ادبي، آثار تصويري روايي و. . . را توجيه مي كنيم. به نظر مي رسد آثار انيميشن در ايران بيشتر از آنكه با شناخت مفهوم فانتزي خلق شوند وامدار سنت هاي فانتزي گرايانه در هنرهاي تجسمي شده اند. حال به نظر مي رسد اين مسئله در هنرهاي تجسمي و ادبيات و حوزه انديشه ما را در دريافت فانتزي در آثارمان دچار بينش مي كند.

در جريان مباحث تئوريك تخصصي به مشكلات بسياري برخورد كرده ايم و هر چه در اين زمينه به پيش مي رويم، دچار معضلات دوچنداني شده ايم. واژگان در هر زبان داراي بار معنايي خود هستند و معني كامل خود را در زمان ترجمه (برگردان) از دست مي دهند و معني هر واژه در زبان بيگانه نمي تواند تمام زير و بم يك واژه را به ما منتقل كند. اما بعضي واژگان عملا ما به ازاي ادبي ندارند. براي مثال براي واژه تراژدي (Tragedy) ما چه معنايي داريم؟ يا براي درام (Drama) در حالي كه براي واژه (Risible) معني نزديكي مثل خنده آور را داريم كه باز هم شناخت چرايي فقدان مابه ازاي بعضي واژگان و دلايل پيدايي واژگان ديگر مي تواند يك تحقيق جداگانه باشد. وقتي هر عنصر ذهني ساخته مي شود كه براي مثال يك واژه را اگر در نظر بگيريم اين واژه كه الهامش از فكر ناشي مي شود و سازنده اش با به كارگيري نوع استفاده تباري و كاربردي و تخصصي يك واژه و تصويري كه از ماهيت كاركردي و روش شناخت شناسانه توليد و بازشناخت ريشه اي (مخصوصا براي ساخت واژگان استخراجي) آن را مي سازد. و همه اين فرآيند جزيي از تصوير و معناي معنوي واژه را شكل مي دهد كه عملا امروزه در مباحث تخصصي همين عدم شناخت ها ما را دچار ناداشتي واژگان ساخته است. فانتزي از آن واژگان غريب است. به راستي بعضي مفاهيم چرا اين گونه اند، كه معناي آنان در پس يك ادراك پيچيده مستتر شده است. به راستي فانتزي چيست؟ يك فرآيند ناخودآگاه مغزي است يا بسترهاي محسوس بيروني آن را موجب مي گردد! حلقه هاي ارتباطي آن با توانايي هاي ذهني بشر در كجاست؟ و بسياري سوالات ديگر كه به نظر نمي رسد جواب قانع كننده اي داشته باشند.

اين گونه آغاز مي كنيم كه انسان در مقابل هر موقعيت، فضا، شكل و حجم و تطابق منطقي روابط كه حاضر به حواس او باشند واكنش نشان مي دهد و براي برهم زدن اين نسبت ها راهكارهاي متعددي چون عدم چينش منطقي روابط، استفاده تكنيكي از اغراق ها و دفرماسيون ها، كشف معنايي جديد در روابط انساني و يا روابط انسان با پيرامون، برهم ريزي كاركردهاي عناصر و يا در بخش روايي ـ كشف هستي جديد از پس آنچه قوانين علي بر آنان حاكم است را مورد استفاده قرار مي دهد و از اين برهم زدن، كامجويي معنوي اي حاصل مي نمايد كه بخشي اعظم از جذابيت هر اثر هنري است. با همه كليتي كه از فانتزي و كاربري ها و راهكارهاي آن در حوزه هنرهاي تجسمي داريم باز فاقد گشايش معنايي از اين واژه ايم. زيرا عوامل پيدايي و جايگاه و ساختار اين مفاهيم هيچ گاه مورد تجزيه و تحليل قرار نگرفته اند.

مفاهيمي چون: هدفمندي ما از فانتزي چيست؟حوزه استفاده از فانتزي كجاست؟ تفاوت هاي بين فانتزي ادبي و فانتزي تصويري ـ حد و حدود بين اين دو ـ شباهت ها و تفاوت ها چيست؟ فاصله ميان واقعيت و دنياي مجازي چقدر است؟ و سوالاتي از اين قبيل كه بايد پيش از پرداختن صرف به مفهوم فانتزي پاسخي جامع به آنها داده شود.

اما آنچه بين دنياي مجازي و واقعيت ارتباط برقرار مي كند گنجينه نمادها و سمبل هاست. ما بدون استفاده از نمايه هاي مجازي قادر به خلق هيچ چيز نيستيم حتي كلمات يك نماد از يك شيء بيروني اند. اين نمادهاي دنياي بيروني به دو روش در اختيار فانتزي ساز قرار مي گيرند. يكي از طريق الهامات ناخودآگاه (سوررئال ـ واقعيت برتر) و ديگري روش خودآگاهانه كه به صورت تكنيكي قابل استفاده و آموزش است. متأسفانه فهم روش اول به دليل اينكه هيچ شباهتي به روش هاي منطقي استدلالي ندارد بسيار پيچيده تر از روش تكنيك گرايانه است. و در ضمن چيزي مثل توانايي ژنتيك استفاده از ناخودآگاه و يا الهامات غيرارادي تا حدودي غيراكتسابي است كه البته در صورت وجود بالقوه، با روش هاي متفاوت مي توان ظهور آن را بالفعل نمود. در بخش خودآگاه روش ها و پيشينه تاريخي در استفاده از فاتنزي و راه هاي دستيابي اسلاف به اين ترفند مي تواند مباحث اين گونه را قابل فهم تر نمايد. در حوزه ادبيات استفاده از استعاره ها و تشبيهات، به كارگيري از زبان حيوانات، استخراج فانتزي نهفته در اساطير و داستان هاي شفاهي و استخراج نحوه اتصالات اتفاقات ادبي. بدايع تصويري و چگونگي عدم واقع گرايي آثار كلاسيك ادبي و دراماتيزه شدن فانتزي همگي آرايه هايي را رودرروي ما در برخورد با فانتزي قرار مي دهد.

در فانتزي آنچه به عنوان اصل قبول داريم بيشتر همين بخش روايي فانتزي (دراماتيزه شدن) است و كار را بر نحوه همين چينش اتفاقات و برخورد كاراكترها و حوادث و غيرمنطقي بودن حوادث بين عناصر بي جان و جاندار با هم قرار داده ايم. در صورتي كه در بخش فانتزي بصري بيشترين قابليت صرف دفرماسيون، رنگ پردازي و برهم زدن نسبت هاي عناصر، عدم تجانس و درگيري با هستي شناسي بصري مي گردد. در ساخت فانتزي بصري مبحثي به نام ايماژسازي مطرح است كه ساختار و بنيان هايي مربوط اما غيرمنفصل با روشمندي هاي ساخت فانتزي ادبي را داراست. در انيميشن گره اين دو روش (ادبيات فانتزي و فانتزي تصويري) در بيشترين حد از ارتباط در ميان هنرها به وضوح قابل نمايش است.

استمرار زماني و ادامه منطق دراماتيك و روايي بين تصاوير و نيازمندي به ساخت فانتزي ادبي براي هر اثر، قابليتي چندمنظوره در اختيار سازندگان آن قرار داده است، و به همان نسبت نيز دشوار. اما در اينكه در هر مكتب كفه كدام جنس از فانتزي سنگين تر است خود مبحث جداگانه اي است كه در اين متن قابل مطرح شدن نيست. ولي در همه اين آثار هدفمندي به منظور فرار از واقعيت بيروني، هجونمايي و طنزپردازي، عدم تجانس گري به عنوان اصل در نظر گرفته شده است. فانتزي در انيميشن از آن نظر مورد توجه است كه در اين قرن موجبات خلق فضاي ذهني جديدي در زندگي انسان گرديده است و همگي به قابليت هاي رسانه اي انيميشن مربوط مي گردد، كه عملا بدون پرداخت هاي فانتزي به هيچ وجه به عنوان يك شاخه جداگانه از ديگر هنرها مطرح نمي گردد. اين پرداخت ها تا جايي ادامه دارد كه انيميشن را با فانتزي هم معنا كرده است و بي دليل نيست نام فانتزيا بر فيلمي كه هدفش يافت و ادراك و بازنمايي فانتزي است براي فردي چون والت ديسني و بايد آن را مانيفست ديسني دانست به فانتزي در انيميشن. فيلمي آكنده از فانتزي روايي، فانتزي مغموم (تراژيك) و فانتزي با مفهوم عام آن، فانتزي مشعوف.