نخستین مرجع فارسی زبان هواداران هری پاتر
به راستي سحر و جادو چيست ؟ آيا واقعيت دارد ؟ قبل از پرداختن به جواب اين سئوالها بهتر است در ابتدا عامل پيدايش سحر و جادوگري را مورد بررسي قرار دهيم .
فرهنگ جادويي1 از هنگامي به وجود آمد كه بشر خواص گياهان را يكي بعد از ديگري كشف كرده و دانشِ اثرات مفيد و مضر گياهان پيدا شد و ادامه يافت . انواع گياهان كه گاه موجب بيماري و گاه آرامش و درمان دردها و گاهي باعث مرگ انسان مي شده ؛ اين امكان را به او داد تا از مرز جامعه ترتمي2 گذشته و با تهيه مواد سمي يا مخدر و يا نيروبخش از گياهان گوناگون ، در دنياي بهتري زندگي كند .
همين كشف آثار گياهان ، نخستين عامل پيدايش جادوگري و سحر شده است . اين فرهنگ از نظم و قوانين طبيعي اشياء الهام گرفته . مثلاً از علايم و نشانه هايي كه در اشياء به ويژه در گياهان ديده ، ابتدا به صورت زبان جادوگري استفاده كرده و سپس همين نشانه ها و علايم مبناي پيدايش خط گرديده است .3
مي بينيم كه ريشه و عامل اصلي سحر و جادو چيزي عجيب و غريب نبوده بلكه بشر به خاطر رسيدن به خواسته هاي نامشروع خود از اين حرفه در راه باطل استفاده كرده و با انجام اعمالي كه امكان وقوع دارند و در شرع از آن نهي شده ذهن و فكر و وقت افراد را به اين موضوع متوجه ساخته است .
حقيقت سحر چيست ؟
سحر در اصل به معني هر كار و هر چيزي است كه مأخذ آن مخفي و پنهان باشد ولي در زبان روزمره به اعمال خارق العاده اي گويند كه با استفاده از وسايل مختلف انجام مي شود و‌آثاري از خود در وجود انسانها به جا مي گذارد و گاهي يك نوع چشم بندي و تردستي است و گاه تنها جنبه روانی خيالي دارد .4
سحر از نظر لغت :
در مفردات راغب ذيل كلمه السُّحاره ( سحر ) به سه معني اشاره شده :
▄▀▄ خدعه و خيالات بدون حقيقت و واقعيت ، همانند شعبده و تردستي .
▄▀▄ جلب شيطانها از راههاي خاص و كمك گرفتن از آنان.
▄▀▄ ممكن است با وسايلي ماهيت و شكل اشخاص و موجودات را تغيير داد . مثلاً انسان را به وسيله آن به صورت حيواني در آورد . ولي اين نوع خيال و پنداري بيش نيست و واقعيت ندارد .
آيا سحر واقعيت دارد ؟
از بررسي حدود 51 مورد كلمه سحر و مشتقات آن در سوره هاي قرآن از قبيل طه ، شعراء ، يونس ، اعراف و ... راجع به سرگذشت پيامبران خدا : موسي ، عيسي و پيامبر اسلام به اين نتيجه مي رسيم كه سحر از نظر قرآن به دو بخش تقسيم مي شود :
1. آنجا كه مقصود از آن فريفتن و تردستي و چشم بندي است و حقيقتي ندارد . چنانكه مي خوانيم :
« ... فَاذا حِبالُهُم وَ عِصِيُّهُم يُخَيِّلُ اليهِ من سِحرهم اَنها تَسعي » 5
( آنها بساط خويش افكندند ) كه ناگاه در اثر سحر ، پنداشتي چوبها به جنبش و حركت در آمد .
از اين آيات روشن مي شود كه سحر داراي حقيقتي نيست كه بتواند در اشياء تصرف كرده و اثر بگذارد بلكه اين تردستي و چشم بندي ساحران است كه اين چنين جلوه مي دهد .
2. از بعضي آيات قرآن استفاده مي شود كه بعضي از انواع سحر به راستي اثر مي گذارد. مانند اين آيه كه مي فرمايد :
« آنها سحرهايي را فرا مي گرفتند كه ميان مرد و همسرش جدايي مي افكند . »6
ولي آيا تأثير سحر فقط جنبه رواني دارد و يا اينكه اثر جسماني و خارجي هم ممكن است داشته باشد ؛ در آيات اشاره اي نشده است و بعضي معتقدند اثر سحر تنها در جنبه هاي رواني است . در اينكه آيا سحر واقعيت دارد يا جزء خرافات است بين علماي اسلام به ويژه علماي شيعه وسني اختلاف نظروجود دارد . بيشتر علماي شيعه سحر را صرف خرافات مي دانند و به همان آيه 66 سوره طه يا 116 سوره اعراف استدلال مي كنند . اما از بين اهل سنت بعضي ها قايلند به اينكه سحر حقيقت دارد .7
شيخ طوسي از بزرگان علماي شيعه ، در كتاب خلاف مي گويد : « نزد بيشتر علما و ابي حنيفه و مالك و شافعي ، سحر حقيقت دارد و با جادو مي توان كسي را كشت يا مريض كرد يا دستش را فلج نمود يا بين زن و شوهر تفرقه انداخت . » در مقابل ، ابوجعفر استر آبادي مي گويد : « سحر حقيقت ندارد بلكه صرف تخيل و چشم بندي است . افراد بزرگي مانند علامه حلي در حقيقت داشتن سحر ترديد كرده و مواردي از سحر را كه در تاريخ ذكر شده نقل كرده اند . » 8
آنهايي كه معتقدند سحر از خرافات است در مقام توجيه اثر سحر گفته اند : اگر مسحور بداند كه درباره او سحر كرده اند ؛ توهم مسحور شدن باعث مي شود كه اثر سحر در او ظاهر شود . مثل تلقين به مريض .
به طور كلي آنها مي گويند سحر از خرافات است ؛ به ماجراي حضرت موسي و ساحران استدلال مي كنند . اما آنها كه معتقدند سحر واقعيت دارد ؛ به موارد تجربي در جامعه استناد مي كنند كه مكرر ديده شده بر اثر سحر ، محبتي از شخص در دل ديگري ايجاد شده ، يا زن و شوهري صميمي بر اثر سحر از هم جدا گشته يا چيزهاي به سرقت رفته پيدا شده اند .
چگونگي تأثير سحر :
مرحوم مجلسي مي نويسد : « بر حسب اقسام گوناگون سحر ، چگونگي تأثير آن نيز فرق مي كند .پس آن قسم كه از قبيل شعبده است كيفيتش نيز روشن است ؛ با حركات سريع دست ، از خطاي ديگران استفاده مي كنند . اما اينكه به وسيله جادو، حب و بغضي يا غم و ناراحتي در قلب كسي به وجود بيايد ؛ ظاهر اين است كه خداوند همان گونه كه در ادويه ، خواص دارويي قرار داده ؛ در اعمال ساحر يا اورادش نيز اين خاصيت را نهاده است . يا اينكه اجنه و شياطيني كه توسط ساحر به استخدام گرفته مي شوند موجب حب و بغض مي گردند. اما اينكه بعضي ادعا مي كنند ساحربا كمك سحرباران نازل مي كند يا ابرها را جمع مي نمايد ؛ ما قبول نداريم كه چنين چيزي ممكن باشد تا بتوان به وسيله جادو درعالم بالا تصرف نمود.» 9
حكم سحر در اسلام:
مرحوم فخر المحققين در كتاب ايضاح ادعا كرده كه حرمت سحر و جادو از ضروريات دين اسلام است وهركه جادو را حلال بداند كافر است . شيخ انصاري در كتاب مكاسب گفته كه هر چند ما مطمئن به اجماع علما در اين خصوص نيستيم ولي ادعاي ضروري دين از چيزهايي است كه ما مطمئن به حرمت اين عمل مي شويم و علما در همه اعصار بر حرمت جادو و جادوگري اتفاق داشته اند .
اما آيا اينكه به طور مطلق حرام است يا بعضي جاها استثناء شده ؛ ظاهراً آن گونه سحر كه براي مقاصد درست به كار گرفته مي شود مانند فتح سرزمين كفر يا بقاي عمارت و ... و به خصوص باطل كردن سحر با سحر جايز مي باشد . 10
در تفسير نمونه آمده : سحر در اسلام ممنوع و از گناهان كبيره است . چرا كه در بسياري از موارد ، باعث گمراه ساختن
مردم و تحريف حقايق و متزلزل ساختن پايه عقايد افراد ساده ذهن مي شود . البته اين حكم مانند بسياري از احكام ديگر موارد استثناء نيز دارد ؛ از جمله فراگرفتن سحر براي ابطال آن و يا براي از بين بردن اثر آن در مورد كساني كه از آن آسيب ديده اند . 11
سحر در عصرما :
امروزه يك سلسله علوم وجود دارد كه در گذشته ساحران با استفاده از آنها برنامه هاي خود را عملي مي ساختند :
◄ استفاده از خواص ناشناخته فيزيكي و شيميايي اجسام . همان طور كه در داستان ساحران زمان موسي آمده كه آنها با استفاده ازخواص فيزيكي و شيميايي مانند جيوه و تركيبات آن توانستند چيزهايي به شكل مار بسازند و به حركت درآورند .
البته استفاده ازخواص فيزيكي و شيميايي اجسام هرگز ممنوع نيست . بلكه بايد هر چه بيشتر از آنها آگاه شد و در زندگي از آن استفاده كرد . ولي اگر از خواص مرموز آنها براي اغفال و فريب مردم ناآگاه استفاده شود و به راههاي غلط سوق داده شود يكي از مصاديق سحر محسوب خواهد شد .
◄ استفاده از خواب مغناطيسي ، هيپنوتيزم ، اينه تيسم و تله پاتي ( انتقال افكار از فاصله دور ) كه اگر كسي از آنها استفاده سوء كند سحر محسوب مي شود .
اما آنچه در جامعه فعلي به ويژه غرب رواج پيدا كرده ساخت فيلم هايي با مضمون خرافي و جادوگري همچون جن گير و... مي باشد كه غالباً اثرات سوئي بر روي مخاطبان خود به جاي مي گذارند و آنها را به عالم خيال و دنيايي غير واقعي و دست نيافتني سوق مي دهند . با توجه به اينكه اكثر مخاطبان اين گونه فيلمها جوانان و نوجواناني هستند كه در حساس ترين مرحله زندگي خود كه مرحله ثبوت شخصيت و افكار آنهاست به سر مي برند و همچنين نياز جامعه به مغزهاي متفكر جوان ، زنگ خطری است براي خانواده ها و تمامي مسئولان و دلسوزان تا نسل جوان جامعه را از افتادن در ورطه موهومات و خرافات نجات دهند و زمينه هاي شكوفايي و رشد استعدادهاي آنان را فراهم كنند . بدين منظور و براي جلوگيري از روند رو به رشد گرايش جوانان به اين گونه برنامه ها و مجالس ، پرداختن به اين مسائل به روشهاي كاملاً علمي و نو و جواب گويي به سئوالات و شبهات وارده از ضروريات است .
فرهنگ جادويي1 از هنگامي به وجود آمد كه بشر خواص گياهان را يكي بعد از ديگري كشف كرده و دانشِ اثرات مفيد و مضر گياهان پيدا شد و ادامه يافت . انواع گياهان كه گاه موجب بيماري و گاه آرامش و درمان دردها و گاهي باعث مرگ انسان مي شده ؛ اين امكان را به او داد تا از مرز جامعه ترتمي2 گذشته و با تهيه مواد سمي يا مخدر و يا نيروبخش از گياهان گوناگون ، در دنياي بهتري زندگي كند .
همين كشف آثار گياهان ، نخستين عامل پيدايش جادوگري و سحر شده است . اين فرهنگ از نظم و قوانين طبيعي اشياء الهام گرفته . مثلاً از علايم و نشانه هايي كه در اشياء به ويژه در گياهان ديده ، ابتدا به صورت زبان جادوگري استفاده كرده و سپس همين نشانه ها و علايم مبناي پيدايش خط گرديده است .3
مي بينيم كه ريشه و عامل اصلي سحر و جادو چيزي عجيب و غريب نبوده بلكه بشر به خاطر رسيدن به خواسته هاي نامشروع خود از اين حرفه در راه باطل استفاده كرده و با انجام اعمالي كه امكان وقوع دارند و در شرع از آن نهي شده ذهن و فكر و وقت افراد را به اين موضوع متوجه ساخته است .
حقيقت سحر چيست ؟
سحر در اصل به معني هر كار و هر چيزي است كه مأخذ آن مخفي و پنهان باشد ولي در زبان روزمره به اعمال خارق العاده اي گويند كه با استفاده از وسايل مختلف انجام مي شود و‌آثاري از خود در وجود انسانها به جا مي گذارد و گاهي يك نوع چشم بندي و تردستي است و گاه تنها جنبه روانی خيالي دارد .4
سحر از نظر لغت :
در مفردات راغب ذيل كلمه السُّحاره ( سحر ) به سه معني اشاره شده :
▄▀▄ خدعه و خيالات بدون حقيقت و واقعيت ، همانند شعبده و تردستي .
▄▀▄ جلب شيطانها از راههاي خاص و كمك گرفتن از آنان.
▄▀▄ ممكن است با وسايلي ماهيت و شكل اشخاص و موجودات را تغيير داد . مثلاً انسان را به وسيله آن به صورت حيواني در آورد . ولي اين نوع خيال و پنداري بيش نيست و واقعيت ندارد .
آيا سحر واقعيت دارد ؟
از بررسي حدود 51 مورد كلمه سحر و مشتقات آن در سوره هاي قرآن از قبيل طه ، شعراء ، يونس ، اعراف و ... راجع به سرگذشت پيامبران خدا : موسي ، عيسي و پيامبر اسلام به اين نتيجه مي رسيم كه سحر از نظر قرآن به دو بخش تقسيم مي شود :
1. آنجا كه مقصود از آن فريفتن و تردستي و چشم بندي است و حقيقتي ندارد . چنانكه مي خوانيم :
« ... فَاذا حِبالُهُم وَ عِصِيُّهُم يُخَيِّلُ اليهِ من سِحرهم اَنها تَسعي » 5
( آنها بساط خويش افكندند ) كه ناگاه در اثر سحر ، پنداشتي چوبها به جنبش و حركت در آمد .
از اين آيات روشن مي شود كه سحر داراي حقيقتي نيست كه بتواند در اشياء تصرف كرده و اثر بگذارد بلكه اين تردستي و چشم بندي ساحران است كه اين چنين جلوه مي دهد .
2. از بعضي آيات قرآن استفاده مي شود كه بعضي از انواع سحر به راستي اثر مي گذارد. مانند اين آيه كه مي فرمايد :
« آنها سحرهايي را فرا مي گرفتند كه ميان مرد و همسرش جدايي مي افكند . »6
ولي آيا تأثير سحر فقط جنبه رواني دارد و يا اينكه اثر جسماني و خارجي هم ممكن است داشته باشد ؛ در آيات اشاره اي نشده است و بعضي معتقدند اثر سحر تنها در جنبه هاي رواني است . در اينكه آيا سحر واقعيت دارد يا جزء خرافات است بين علماي اسلام به ويژه علماي شيعه وسني اختلاف نظروجود دارد . بيشتر علماي شيعه سحر را صرف خرافات مي دانند و به همان آيه 66 سوره طه يا 116 سوره اعراف استدلال مي كنند . اما از بين اهل سنت بعضي ها قايلند به اينكه سحر حقيقت دارد .7
شيخ طوسي از بزرگان علماي شيعه ، در كتاب خلاف مي گويد : « نزد بيشتر علما و ابي حنيفه و مالك و شافعي ، سحر حقيقت دارد و با جادو مي توان كسي را كشت يا مريض كرد يا دستش را فلج نمود يا بين زن و شوهر تفرقه انداخت . » در مقابل ، ابوجعفر استر آبادي مي گويد : « سحر حقيقت ندارد بلكه صرف تخيل و چشم بندي است . افراد بزرگي مانند علامه حلي در حقيقت داشتن سحر ترديد كرده و مواردي از سحر را كه در تاريخ ذكر شده نقل كرده اند . » 8
آنهايي كه معتقدند سحر از خرافات است در مقام توجيه اثر سحر گفته اند : اگر مسحور بداند كه درباره او سحر كرده اند ؛ توهم مسحور شدن باعث مي شود كه اثر سحر در او ظاهر شود . مثل تلقين به مريض .
به طور كلي آنها مي گويند سحر از خرافات است ؛ به ماجراي حضرت موسي و ساحران استدلال مي كنند . اما آنها كه معتقدند سحر واقعيت دارد ؛ به موارد تجربي در جامعه استناد مي كنند كه مكرر ديده شده بر اثر سحر ، محبتي از شخص در دل ديگري ايجاد شده ، يا زن و شوهري صميمي بر اثر سحر از هم جدا گشته يا چيزهاي به سرقت رفته پيدا شده اند .
چگونگي تأثير سحر :
مرحوم مجلسي مي نويسد : « بر حسب اقسام گوناگون سحر ، چگونگي تأثير آن نيز فرق مي كند .پس آن قسم كه از قبيل شعبده است كيفيتش نيز روشن است ؛ با حركات سريع دست ، از خطاي ديگران استفاده مي كنند . اما اينكه به وسيله جادو، حب و بغضي يا غم و ناراحتي در قلب كسي به وجود بيايد ؛ ظاهر اين است كه خداوند همان گونه كه در ادويه ، خواص دارويي قرار داده ؛ در اعمال ساحر يا اورادش نيز اين خاصيت را نهاده است . يا اينكه اجنه و شياطيني كه توسط ساحر به استخدام گرفته مي شوند موجب حب و بغض مي گردند. اما اينكه بعضي ادعا مي كنند ساحربا كمك سحرباران نازل مي كند يا ابرها را جمع مي نمايد ؛ ما قبول نداريم كه چنين چيزي ممكن باشد تا بتوان به وسيله جادو درعالم بالا تصرف نمود.» 9
حكم سحر در اسلام:
مرحوم فخر المحققين در كتاب ايضاح ادعا كرده كه حرمت سحر و جادو از ضروريات دين اسلام است وهركه جادو را حلال بداند كافر است . شيخ انصاري در كتاب مكاسب گفته كه هر چند ما مطمئن به اجماع علما در اين خصوص نيستيم ولي ادعاي ضروري دين از چيزهايي است كه ما مطمئن به حرمت اين عمل مي شويم و علما در همه اعصار بر حرمت جادو و جادوگري اتفاق داشته اند .
اما آيا اينكه به طور مطلق حرام است يا بعضي جاها استثناء شده ؛ ظاهراً آن گونه سحر كه براي مقاصد درست به كار گرفته مي شود مانند فتح سرزمين كفر يا بقاي عمارت و ... و به خصوص باطل كردن سحر با سحر جايز مي باشد . 10
در تفسير نمونه آمده : سحر در اسلام ممنوع و از گناهان كبيره است . چرا كه در بسياري از موارد ، باعث گمراه ساختن
مردم و تحريف حقايق و متزلزل ساختن پايه عقايد افراد ساده ذهن مي شود . البته اين حكم مانند بسياري از احكام ديگر موارد استثناء نيز دارد ؛ از جمله فراگرفتن سحر براي ابطال آن و يا براي از بين بردن اثر آن در مورد كساني كه از آن آسيب ديده اند . 11
سحر در عصرما :
امروزه يك سلسله علوم وجود دارد كه در گذشته ساحران با استفاده از آنها برنامه هاي خود را عملي مي ساختند :
◄ استفاده از خواص ناشناخته فيزيكي و شيميايي اجسام . همان طور كه در داستان ساحران زمان موسي آمده كه آنها با استفاده ازخواص فيزيكي و شيميايي مانند جيوه و تركيبات آن توانستند چيزهايي به شكل مار بسازند و به حركت درآورند .
البته استفاده ازخواص فيزيكي و شيميايي اجسام هرگز ممنوع نيست . بلكه بايد هر چه بيشتر از آنها آگاه شد و در زندگي از آن استفاده كرد . ولي اگر از خواص مرموز آنها براي اغفال و فريب مردم ناآگاه استفاده شود و به راههاي غلط سوق داده شود يكي از مصاديق سحر محسوب خواهد شد .
◄ استفاده از خواب مغناطيسي ، هيپنوتيزم ، اينه تيسم و تله پاتي ( انتقال افكار از فاصله دور ) كه اگر كسي از آنها استفاده سوء كند سحر محسوب مي شود .
اما آنچه در جامعه فعلي به ويژه غرب رواج پيدا كرده ساخت فيلم هايي با مضمون خرافي و جادوگري همچون جن گير و... مي باشد كه غالباً اثرات سوئي بر روي مخاطبان خود به جاي مي گذارند و آنها را به عالم خيال و دنيايي غير واقعي و دست نيافتني سوق مي دهند . با توجه به اينكه اكثر مخاطبان اين گونه فيلمها جوانان و نوجواناني هستند كه در حساس ترين مرحله زندگي خود كه مرحله ثبوت شخصيت و افكار آنهاست به سر مي برند و همچنين نياز جامعه به مغزهاي متفكر جوان ، زنگ خطری است براي خانواده ها و تمامي مسئولان و دلسوزان تا نسل جوان جامعه را از افتادن در ورطه موهومات و خرافات نجات دهند و زمينه هاي شكوفايي و رشد استعدادهاي آنان را فراهم كنند . بدين منظور و براي جلوگيري از روند رو به رشد گرايش جوانان به اين گونه برنامه ها و مجالس ، پرداختن به اين مسائل به روشهاي كاملاً علمي و نو و جواب گويي به سئوالات و شبهات وارده از ضروريات است .
سحر